Rouw en levenskunst, een paradox?

10 juni 2020

Levenskunst. Dat is het thema van NEWConnective in juni. Het woord staat me tegen. Moet ik nou echt ook nog tegen studenten gaan zeggen dat ze van hun eigen (?) leven een kunstwerk moeten maken?! Ze moeten hun leven lang al zoveel en alles moet mooi zijn.
(“Oh kind, wát een prachtige tekening! Ik hang hem bij al je andere kunstwerken, we maken er een museum van!” ) Brrr.

Als lifecoach/studentenpastor bij NEWConnective spreek ik veel studenten die een geliefd persoon verloren. In de gesprekken over hun rouw worstelen ze onder andere met de vraag: hoe kan ik verder leven zonder die ‘ene’? Veel vanzelfsprekende beelden van hoe het leven in elkaar steekt, lijken in duigen te zijn gevallen. ‘Het voelt of alles zinloos is geworden’. Zeker als er een geliefd iemand uit je omgeving is weggerukt, is ‘van je leven een kunstwerk maken’ niet het eerste waar je naar snakt. Alleen al die brokken van je leven weer wat in elkaar gaan passen, is een kunst op zich.

Zo beschouwd klinkt het woordpaar in de titel wel minder paradoxaal: voor wie rouwt, is weer een beetje gaan leven dus al een hele kunst. ‘De kunst om te leven bestaat voor een niet onbelangrijk deel in de kunst om met het onvolmaakte, imperfecte, gebrokene en soms zelfs kwaadaardige in ons leven om te gaan’, lees ik in Levenskunst voor iedereen. Daar kan ik wat mee. In het geval van rouw betekent levenskunst dan: omgaan met het hartverscheurende feit dat hij of zij dood is, nooit meer terugkomt en toch verder moeten leven.

Maar hoe doe je dat, daarmee omgaan? Impliciet gaat dit misschien wel over de vraag naar de zin van het, van jouw leven. Veelal ga je door het leven zonder je steeds af te vragen wat exact de zin daarvan is. Vaak ‘is’ die er gewoon. Je voelt je gemotiveerd, begrepen, je doet veel dingen met plezier, je zit lekker in je vel, alles ‘klopt’. Soms is het gevoel van de zin niet hinderlijk afwezig, kabbelt je leven voort, zonder hoge pieken of diepe dalen. Maar bepaalde ervaringen en gebeurtenissen kunnen je ineens laten stilvallen: je verkering gaat uit, je ouders gaan onverwacht uit elkaar, je haalt de zoveelste onvoldoende, je wordt ontslagen.

Of er sterft dus iemand. Zo’n grens- of contrastervaring kan ervoor zorgen dat de betekenissen die je (onbewust) toekende aan jezelf, de mensheid, God, het Universum, de wereld, hun waarde kwijtraken. Crisis! Onze verwachtingen, beelden van onszelf en de wereld, ons geloof, doelen, betekenissen, aannames, noem maar op, ook wel ‘global meanings’ genoemd, vormen gezamenlijk ons ‘betekenissysteem’. Ze geven houvast en brengen orde in de chaos van ons bestaan.

Zolang alles ‘klopt’, is er niets aan de hand. Over veel van die dingen denk je vaak helemaal niet na. Maar zo’n grenservaring kan je ineens het gevoel bezorgen dat je global meanings niet meer matchen met wat je concreet meemaakt: ‘Mijn ouders hadden dus helemaal geen gelukkig huwelijk!’, ‘Ik ben niet zo slim als ik dacht!’, ‘Is God dan niet Liefde?’, ‘Ik ben niet veilig in mijn eigen huis!’, ‘Wie goed doet, goed ontmoet’ is een leugen!, ‘Ik kan niet ‘altijd terugvallen op mijn moeder’. De zin van het bestaan lijkt verdwenen. Dat doet pijn.

Schematisch gezien, kun je dan op verschillende manieren reageren (bewust of onbewust), om je global meanings en ervaringen in je concrete leven weer te laten ‘kloppen’ en zo de pijn en verwarring hopelijk wat te verminderen.

Wat nu volgt zijn beschrijvingen van antwoorden die mensen in de praktijk kunnen geven op wat hen overkomt wat pijn en verwarring geeft. Het zijn mogelijke eye-opener voor wat er bij jou gaande kan zijn en waardoor je wellicht bepaalde dingen denkt en voelt.

  1. Je stelt jezelf gerust dat wat er gebeurt slechts een incident is, of je bagatelliseert de impact ervan (‘ach, kan gebeuren’) om jezelf niet minderwaardig te voelen. Je kunt je ook klemzuipen om de pijn gewoon te blocken, of je houdt jezelf voor dat alles nog steeds een doel heeft, maar dat jij het alleen nog even niet ziet. Weer een andere manier is dat je wat je overkomt niet beschouwt als een ramp, maar als een kans/uitdaging. En zo zijn er nog wel weer mogelijke reacties, Wat ze gemeen hebben is dat ze je global meanings intact laten (of je ontloopt gewoon de confrontatie met de frictie).
  2. Je kunt ook je global meanings in negatieve zin bijstellen: je gaat iedereen wantrouwen, gelooft niet meer in de liefde, noemt het leven zinloos, etc. Het was toch al nooit wat, eigenlijk. Zo klopt je gevoel in elk geval weer met je oorspronkelijke betekenissysteem.
  3. Een derde manier van reageren is dat je je global meanings bijstelt in positieve zin. En wel zo, dat je nieuwe doelen vindt in je leven, je een nieuw Godsbeeld vormt, anders naar de wereld of je zelf gaat kijken. Nieuwe zin vindt. Die bijstelling had je natuurlijk liever niet gedaan, die grenservaring had je liever niet gehad, maar uiteindelijk kan het wel leiden tot wat je ‘innerlijke groei’ zou kunnen noemen.
    Stuk voor stuk zijn het dus manieren van antwoorden op de verwarring en de pijn. Vanuit het perspectief van ‘levenskunst’ als omgaan met het imperfecte in je leven, voelt de derde manier: innerlijke groei, misschien het meest aantrekkelijk. Toch zeg ik nooit tegen een student die in rouw is, dat dat overlijden ‘vast een kans biedt op innerlijke groei.’ Gruwelijk en wreed, vind ik zo’n opmerking. Hoe kún je denken dat er zin schuilt in iemands dood?
    Tegelijk signaleer ik vaak wel een zoektocht naar (nieuwe) zin, gerelateerd aan dat verlies. Je eigen leven ligt namelijk overhoop en je moet verder, hoe dan ook. Ergens in dat proces kan het zijn dat je gaat terugkijken en reflecteren op:
  • Wie je was voor het overlijden en hoe het je heeft veranderd. Misschien realiseer je je dat je veel meer kracht in je had en hebt dan je ooit vermoed had, juist in je kwetsbaarheid. Wellicht voel je je meer verbonden met anderen, of kom je erachter wat voor jou echte vriendschap betekent;
  • Welke onvermoede nieuwe mogelijkheden er op je pad zijn gekomen, welke andere kanten van je aan het licht zijn gekomen;
  • Wat echt van waarde is voor jou, welke kant je op wilt met je leven;
  • Wat leven eigenlijk betekent, hoe je aankijkt tegen Het Universum, God, je eigen sterfelijkheid, jouw ‘opdracht’ in je leven.

Misschien helpt dat je iets te begrijpen van waar je doorheen gaat na zo’n zwaar verlies. Want leven is een hele kunst!

(Voor wat ik hier schreef, heb ik o.a. gebruik gemaakt van Vertriest, G. & Maes, J. (2017). Het DNA van rouw, eigentijdse handleiding voor het omgaan met rouw en rouwenden. Witsand Uitgevers)